Ελάτη Ζαγοροχώρια: Η Αρχιτεκτονική των κτηρίων

Τα χωριά του Ζαγορίου είναι απόλυτα εναρμονισμένα με τη φύση. Όλων των ειδών τα κτήρια είναι φτιαγμένα με υλικά που αφθονούν στον τόπο ως άμεση συνέχειά του.

Το Ζαγορίσιο σπίτι χτίζεται έτσι ώστε να παρέχει προστασία από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες του ορεινού χώρου, από τις επιδρομές και τις ληστείες. Είναι διώροφο ή τριώροφο, ανάλογα με την κλίση του εδάφους. Υλικό δόμησης είναι η πέτρα, η οποία έχει μικρές διαφορές στις χρωματικές αποχρώσεις της από περιοχή σε περιοχή. Η εξωτερική τοιχοποιία είναι πέτρινη και λιτή, χωρίς διακόσμηση. Η επικάλυψη γίνεται με στέγη από σχιστόπλακα. Οι όγκοι είναι απλοί, αυστηροί, απόλυτα γεωμετρικοί. Κυριαρχούν οι γκριζογάλανες αποχρώσεις των βράχων και τα κτίσματα είναι πιο βαριά και αυστηρά, με ελάχιστες προεξοχές. Οι εξωτερικές τοιχοποιίες έχουν πάχος 60 - 70 εκ. και χωρίζονται με οριζόντια διαζώματα - ξυλοδεσιές. Η χρήση του ξύλου είναι γενικά περιορισμένη, σχεδόν καθόλου στις όψεις και όταν γίνεται χρήση σοβά, βάφεται λευκός ή ώχρα ανοιχτή.

Η κάτοψη των σπιτιών έχει σχήμα ορθογωνικό, τετράγωνο, παραλληλόγραμμο, Γ ή Π. Συχνά το τελικό αποτέλεσμα προκύπτει μετά από επεκτάσεις και προσθήκες στην αρχική κάτοψη. Η τυπολογική εξέλιξη των σπιτιών σχετίζεται με τη χρονολογική εξέλιξη. Διακρίνονται 3 τύποι: Α - γιαγιά, Β - μάνα και Γ - θυγατέρα.

Τύπος Α. Σπίτι μικρό, τετράγωνο ή ορθογώνιο, ισόγειο υπερυψωμένο. Έχει ένα ή δύο δωμάτια ανώγεια ή κατώγια (κελάρια). Η σκάλα είναι πάντα εξωτερική. Δεν υπάρχει τζάκι. Για θέρμανση άναβαν φωτιά στη μέση ενός τοίχου. Σε κάποια σημεία στον τοίχο υπήρχαν εσοχές, που χρησίμευαν σαν ντουλάπια. Δεν υπήρχαν ντουλάπια. Δεν υπήρχαν κρεβάτια. Κοιμόνταν σε στρώματα, που έστρωναν στο πάτωμα. Μεταγενέστερα προστέθηκαν ένα ή δύο δωμάτια. Τα σπίτια αυτού του τύπου διαμορφώθηκαν το 1650 περίπου, ενώ σήμερα είναι ακατοίκητα και ερειπωμένα.

Τύπος Β. Σπίτι που αποτελείται από 4 χώρους με τετράγωνο σχήμα κάτοψης. Οι χώροι είναι πιο ψηλοί και πιο ευρύχωροι. Κάθε χώρος αποκτά συγκεκριμένο χαρακτήρα - μαγειριό με φούρνο, χώρος χειμερινής διαμονής και ύπνου (μαντζάτο) και ο χώρος για τους επισκέπτες (οντάς). Η σκάλα εντάσσεται σε ημιυπαίθριο χώρο του ισογείου, το χαγιάτι. Αυτά τα σπίτια χτίζονται γύρω στο 1700 - 1750 και σήμερα δε σώζονται πολλά, ενώ στην πλειοψηφία τους έχουν υποστεί μεταγενέστερες προσθήκες.

Τύπος Γ. Σπίτια πλουσιότερα από τα προηγούμενα. Προστίθεται προεξοχή στον όροφο, το σαχνισί (σιανισίνι). Απέναντι από το τζάκι τοποθετείται η μεσάντρα (ντουλάπια που καλύπτουν όλο τον τοίχο). Στο μαντζάτο υπερυψώνεται το δάπεδο και δημιουργείται χώρος ύπνου, τα μπάσια. Τα σπίτια αυτά χρονολογούνται στα τέλη του 18ου με μέσα του 19ου αιώνα. Είναι η εποχή που οι Ζαγορίσιοι ταξιδεύουν και τα χωριά ευημερούν. Τα σπίτια δηλώνουν τον πλούτο του ιδιοκτήτη τους. Το Ζαγορίσιο σπίτι αποτελεί συγκρότημα με το κυρίως σπίτι, τα βοηθητικά κτίσματα και την αυλή. Η αυλή περιβάλλεται με ψηλό μαντρότοιχο, είναι πλακοστρωμένη και έχει μικρά πέτρινα πεζούλια λόγω των κλίσεων. Τα βοηθητικά κτίσματα είναι πολύ απλές κατασκευές - το μαγειριό, η τουαλέτα και η στέρνα για την αποθήκευση νερού. Το μαγειριό έχει φούρνο, τζάκι για τη γάστρα και νεροχύτη.

Μετά την καταστροφή, την πυρπόληση του χωριού από τους Γερμανούς στις 15 Ιουλίου 1943, από τα 110 κτήρια διασώθηκαν μόνο 22. Οι περισσότεροι κάτοικοι αδυνατώντας να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους εγκατέλειψαν το χωριό. Όσοι έμειναν τα ξανάφτιαξαν όπως μπόρεσαν, προκειμένου να στεγάσουν σύντομα τις οικογένειές τους.

Στον τομέα που δεν κάηκε από τους Γερμανούς υπάρχουν ακόμα παλιά παραδοσιακά σπίτια σε πολύ καλή κατάσταση που κατοικούνται και άλλα που δυστυχώς μένουν άδεια και ερειπωμένα.

Τριάντα πέντε χρόνια αργότερα με Προεδρικό Διάταγμα(ΦΕΚ 594/78) η Ελάτη, μεταξύ άλλων χωριών της περιοχής εντάσσεται στον τομέα Α των παραδοσιακών οικισμών του Ζαγορίου. Παραδοσιακοί χαρακτηρίζονται οι οικισμοί που διατηρούν αναλλοίωτη την εικόνα που είχαν στο παρελθόν καθώς και τον τοπικό χαρακτήρα τους. Ισχύουν συγκεκριμένοι και αυστηροί κανόνες δόμησης με σύγχρονα υλικά, αλλά με συγκεκριμένες προδιαγραφές ως προς τη στέγη, την εξωτερική διαμόρφωση του κτηρίου, τα παράθυρα κλπ.

Από τότε μέχρι σήμερα έχουν χτιστεί δεκάδες νέα σπίτια αντάξια των καμένων αρχοντικών. Μια προσπάθεια των νεότερων Ελατινών να επαναφέρουν την αίγλη του πανέμορφου τόπου τους!